آثار آبی - تاریخی استان مازندران

 

1) سد تاریخی عباس آباد (شاه عباس اول)

تاریخچه و ویژگیهای سد تاریخی عباس آباد شاه عباس اول یکی از باصفاترین مناطق شمال را به عنوان اشرف بلاد نام گذاری کرده و به عنوان مرکز پایتخت بهاره انتخاب نمود.

درون بیشه های انبوه جنوب شرقی اشرف بلاد (بهشهر) مجموعه ای احداث شد که در 9 کیلومتری شهر قرار دارد.

مجموعه بناهای احداث شده مشتمل بر سکونت گاه تفریحی شاه عباس اول ،با آب نماهای متعدد وزیبا ، حمام ، برجها و باروها می باشد

اصلی ترین و زیباترین بخش این مجموعه ، سدی است که در سال 1021 هجری قمری احداث شده است

سد تاریخی عباس آباد جزء زیباترین و استثنائی ترین بناهای تاریخی آبی ایران و شاید جهان می باشد

دریاچه با ظرفیت 600000 متر مکعب محاط در جنگل می باشدکه برای اهداف تفریحی شاهانه دارای عالی ترین و امن ترین موقعیت بوده است

دریاچه در مسیر مستقیم رودخانه قرار نداشته و از طریق انحراف و انتقال آبگیری می شود

مشخصات سد:

سال احداث : 1021 هجری قمری
ارتفاع از سطح دریای آزاد : 380 متر
حجم مخزن : 600000 متر مکعب
سطح مخزن : 98000 متر مربع
حداکثر عمق : 12 متر
طول تاج : 197 متر
ارتفاع سد از کف دره : 20 متر
ضخامت سد درتاج : 7 متر
مصالح سد : سنگ و ساروج
مصالح آبگیر سد : آجر و ساروج


2) بنای آبی مجموعه عباس آباد بهشهر

در فاصله 9 کیلومتری جنوب شرقی بهشهر بر فراز ارتفاعات البرز، در میان جنگلی سرسبز و انبوه، بقایای آثاری از دورۀ صفوی مشتمل بر سد و استخر و کاخی در وسط آن و بناهایی در اطراف استخر با وسعت تقریبی 10 هکتار بر جای مانده است.

در میان استخر بنایی است آجری به شکل چهار طاقی که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب و

سقفی سفالی را تشکیل می داد. این بنا در زمان آ بگیری استخر به زیرآب می رود و تنها سطح فوقانی آن چون جزیر های بیرون از آب قرار می گیرد. در جوار استخر مستحدثاتی چون برج های دیده بانی، حمام، صفه های مطبق و جاده سنگ فرش مشاهده می شود. سد عباس آباد برای آبیاری مزارع روستاهای پایین دست و ایجاد تفرجگاه، در سال 1021 به دستور شاه عباس بنا شد.

تنظیم آب سد به وسیله دریچه هایی که راه دسترسی به آنها از داخل بنای برج مانند کنار سد فراهم شده، امکان پذیر است. از برج های نگهبانی این مجموعه در حال حاضر تنها دو برج بر جای مانده است.

این محوطه تاریخی که از دیدگاه گردشگری بسیار با اهمیت است، در سا لهای 1379 و 1380 شمسی توسط اداره کل میراث فرهنگی مازندران مورد بررسی و کاوش قرار گرفت. مهم ترین آثار به دست آمده در دو فصل حفاری شامل حمام، حیاط سنگ فرش، بقایای کاخی در ضلع شمالی استخر بر روی بالاترین صفه و حوض و جوی های انتقال آب و معابر سنگی و آجری و محوطه گلباغ است.

حمام:

این بنا در شمال غربی استخر و در جنب غربی صفه های مطبق بنا شده و مساحت آن 160 مترمربع و از ترکیب چند فضای متفاوت ساخته شده است که شامل ورودی، سربینه، صحن حمام، شاه نشین، چهار حوض، مخزن آب گرم و سرد، تون حمام و کانال های هدایت دود در زیر کف فضای داخلی حمام با انواع کاش یهای چند ضلعی و مربع و مستطیل در رنگ های ساده و یا منقوش به گل برگ های مرسوم دورۀ صفوی پوشیده بود. آثار داغ کاشی ها هنوز بر دیوارها و کف مشهود است. آب سکو مرکز در پائین ترین ارتفاع به حمام مجموعه در غرب کاخ شمالی می رسیده است حمام این مجموعه کوچک اما دارای خصوصیات سنتی حمام های گذشته است .

انتقال آب در آن از طریق تنبوشه ها و از داخل دوارهای ضخیم خشت آن صورت می گرفته است . همچنین مسیر خروج دود از تون آن کاملاً در زیر کف حمام پیچیده بود تا گرمای دود کاملاً جذب فضا شود و بیهوده هدر نرود .

از داخل این حمام کاشی ها با نقشهای متداول آن دوران و با رنگهای لاجوردی ، فیروزه ای و زرد افت شده است .

حوض ها و جو یهای انتقال آب و معابر:

در این مجموعه به کمک قوانین فیزیک و با بهره از تنبوش ههای سفالی، آب را از چشمه های ارتفاعات جنوبی به صفه مرکزی و حوضچ ههای چهاردانگه کوچک تر جانبی هدایت می کردند. سرریز آب حوض مرکزی از طریق آب نمای سنگی و جو یهای کم عمق به دیگر نقاط و طبقات صفه ها فرستاده می شد. می توان تصور کرد که انتقال آب به طبقات فرو دین آبشارها ،آب نماها و صدای امواج، دل انگیز و گواش نواز بود طرف جوی ها معابری با استفاده از آجر و بهره گیری از قلوه سنگ های رودخانه ای ایجاد شده بود که نشان ههایی از آنها مشهود است.

محوطه گلباغ: معماری به دست آمده از این محوطه گویای باغ سازی است. براساس آثار و شواهد موجود، این محوطه علاوه بر باغ به عنوان ایستگاه توزیع آب نیز مورد استفاده بود.

آب این محوطه به وسیله لوله های سفالی از چشمه هایی در فاصله 600 متری به حوض مرکزی وارد م یشد و پس از فواره مازاد آن به وسیله 4 لوله سفالی دیگر به چهار حوض در طرفین حوض اصلی می ریخت و بعد از پر شدن آنها از طریق کانا لهای روباز برای آبیاری باغچه ها، و کانال های زیرزمینی برای آ برسانی حمام عباس آباد استفاده می شد. این مکان مانند بسیاری از باغ های دوره صفوی به صورت پلکانی بود و در هر تراس نیز حو ضها و فواره های زیبا وجود داشت.

بنای میان آب

این بنا که با مصالح آجر و ساروج در میانه آب واقع شده در اصل پایه ای برای کاخ بوده که اکنون اثری از آن موجود نیست .شاهد این مدعا صفحه 157 کتاب عباسنامه است که در مورد این مجموعه است :

شاه عباس دوم پس از گردش و شکار به اشرف رفت و در عباس آباد هم توقف کرد . گماشتگان در دور و اطراف دریاچه دایره وار با بهترین وجه چوب بند و نرده کردند و آن حدود را نیز به بهترین وجه زینت دادند و برکنار دریاچه ای که از آب زلال سرشار بود, چراغهایی چیده و از فروغ روشنایی آن بر صفای آب افزودند .

شاه به جزیره ( ساختمان وسط استخر ) رفت و در تالار خود به بزم و شادمانی نشست این کاخ با پل چوبی معلق به صفه ساز شمال متصل می شده است .

صفه سازی شمالی :

این صفه سازها بر روی تپه ای با ارتفاع 30 متر از کف استخر و به شکل پلکان ایجاد گردیده است که در بالاترین نقطه سکو مرکز را تشکیل می دهد .

این سکوها به احتمال قوی و با توجه به جای ستونها سنگ موجود ،زیر سازی کاخ با سازه چوب بوده که اکنون از میان رفته است .نحوه شکل گیری این صفه ها و جوهای آب در داخل آنها باغ سازی ایران را جلوه گر
می سازد .

این جوی ها با حرکتی که بر روی صفه ها دارند و تشکیل آبشار ها و حوضهای گوناگون مناظر بدیع و چشم نواز را تشکیل می دهند .

آبرسان به صفه مرکز که آب بقیه صفه ها را تامین می کند از طرق لوله ها سفالن که اصطلاحاً تنبوشه نامیده میشوند ، از چشمه ها اطراف که آب آنها بر آن سکو سوار بوده است صورت گرفته ، و پس از آن آب از حوض مرکز در سراسر باغ به حرکت درآمده است .

صفه سازی جنوبی

هنوز بخشهای زیادی از صفه سازی جنوبی در زیر خاک مدفون است اما با پیداشدن حوض های آب و کفسازی
آن می توان حدس زد که این بخش شبیه صفه ساز شمالی بوده است اما آنچه مشخص است آن که این بخش هرگز اهمیت بخش شمالی را نداشته و موقعیت آن نیز آن را به فضای دست دوم تبدیل کرده بود .


3) بنای تاریخی چشمه عمارت

 بنای تاریخی چشمه عمارت در دامنه ارتفاعات جنوبی بهشهر چشمه سارهای فراوانی وجود دارد. یکی از پرآب ترین این چشمه ها، چشمه عمارت است که امروزه بیش از نیمی از آب شهر را تأمین می کند. در دورۀ صفویه در این محل عمارتی در دو طبقه با نقشه مربع مستطیل به طول 25 و عرض 22 متر بنا شد.

این بنا در اصل دو طبقه بود که اکنون تنها یک جزر از طبقه اول آن باقی مانده است. در طبقه هم کف و در مرکز

بنا حوضی مربع شکل قرار دارد. روی این حوض سقف گنبدی با ابعاد گنبد تقریباً 7 تا 8 متر قرار داشت که فرو ریخته است. در چهار طرف هر ضلع حوض، صف های شکل گرفته و هر صفه دارای سه ورودی با نعل درگاه قوس هلالی و سه پنجره با طاق جناغی است.

راه های اصلی دست رسی بنا از طریق چهار ایوانی است که دو به دو با هم قرینه هستند و در دو سوی آن ها، اتاق های قرینه وجود دارد. بنا مزین به کاشی کاری و نقاشی در سردر ایوان ها و داخل صفه ها و اطراف طاق نماها بود.

بنای چشمه عمارت که قابل مقایسه با عمارت شاه عباسی، باغ فین کاشان و هشت بهشت اصفهان است دارای ویژگی هایی در سیستم آب رسانی است و گردش و بازی با آب آن، در نوع خود در سطح کشور یگانه است؛ آب توسط کانالی به حوض مربع شکل وسط عمارت هم کف، هدایت می شود و از چهار طرف حوض به وسیله جوی ها و حوضچه ها به خارج روان شده و وارد چهار حوض خارج بنا مقابل ایوان ها می شود. از آن پس آب در جوی های پیرامون بنا سرازیر و به صورت پلکانی و آبشارها کوچک در مقابل جوی ها حرکت می کرد و با انشعابات فرعی، برای آبیاری قسمت های مختلف باغ از طریق نهرهای اصلی به خارج باغ هدایت می شد.

با توجه به بررسی های به عمل آمده، آب با استفاده از قوانین فیزیکی و از طریق تنبوشه های سفالی به طبقه بالا و به حوضچه پخش آب هدایت می شد و سپس با استفاده از همین تنبوشه ها وارد چهار حوضچه واقع در صفه های طبقه اول شده و از بالا به صورت آبشار به چشمه وسط و چهار حوض بزرگ محوطه سرازیر می شد.

با توجه به متون تاریخی سقف این بنا حدود دویست سال پیش فرو ریخته و بر اثر مرور زمان و عوامل اقلیمی و تخریب های انسانی به شدت آسیب دیده است. سازمان میراث فرهنگی مازندران در سال 1378 برنامه های پی گردی بنا و کاوش محوطه و مرمت و بازپیرایی آن را آغاز نمود و انجام عملیات کاوش و خاک برداری منجر به کشف آب راهه های داخلی، سکوها، حو ضها، جو یها و گذ رهای آجر فرش اطراف بنا و شناسایی سیستم آب رسانی و گردش آب در طبقه اول شده است. بازسازی سقف های فرو ریخته دو اتاق جبهه غربی، مرمت نعل درگاه های ورودی و پنجره ها و ایوان ها، آب راهه های داخلی و خارجی و حو ضهای اطراف بنا از مه مترین اقداماتی بود که تاکنون انجام شده است.

ادامه عملیات کاوش و بازسازی نهایی بنا در سال های آتی به منظور کاربری علمی، فرهنگی و نوعی سرمایه گذاری استراتژیک و هدفمند در صنعت گردشگری و خودکفایی اقتصادی بسیار حایز اهمیت و از اولویت خاصی برخوردار است.


4) آب انبار گنجی

این آب انبار در فراش محله بهشهر واقع در محوطه ( حیاط ) ساختمان اداری امور آب بهشهر قرار دارد که از طرف شمال خیابان 25 متری بنام شهید آیت اله بهشتی ،از طرف جنوب ساختمان اداری امور آب بهشهر ،از طرف مغرب خیابان 12 متری شاهد واز طرف مشرق ساختمان اداری امور اقتصاد ودارایی بهشهر آن را احاطه کرده است .

آب انبار گنجی به روایت تاریخ:

مشخصات عمومی آب انبار گنجی:

ارتفاع از کف تا راس گنبد : 13 متر
ارتفاع از کف تا نقطه آبگیری : 7 متر
نوع سقف : گنبدی
ارتفاع کنبد : 6 متر
حجم آبگیری مخزن : 665 متر مکعب
1 متر / ضخامت پی دیواره : 5
قطر خارجی مخزن : 12 متر
قطر خارجی پی مخزن : 13 متر
1 متر / عرض راپله به پای شیر : 5
تعداد راپله : 24 عدد
مصالح بکار رفته : آجر وساروج
اندود داخل مخزن :ساروج
کف مخزن : مفروش از آجر


5)آب انبار نو ساری

که در گویش محلی به نوانبار معروف است، در خیابان قارن، در محله ای به همین نام در شهر ساری « آب انبار نو » قرار دارد. بانی بنای آن خورشید خانم از خاندان کنی هاست. این آب انبار که در اواسط دوره قاجاریه احداث شد، از بزرگترین آب انبارهای شهر و دارای پلان مدور و سقف گنبدی و هشت پنجره نورگیر برای تهویه است. ارتفاع آب انبار تا بالای نورگیر 21 متر، ارتفاع مخزن آب حدود 13 متر و اندود داخل مخزن از جنس ساروج است. کف مخزن با آجر مفروش شده و مصالح بام گنبدی از آجر و ساروج است.

سردر آب انبار به صورت طاق بزرگ جناغی با تزیینات آجری بندکشی شده است و در طرفین آن دو اطاق نما با
تزیینات کاشی معرق به چشم می خورد. در حال حاضر پلکان، پاشیر و مخزن این آب انبار کاملاً سالم مانده و بنا از سوی میراث فرهنگی مازندران در دست مرمت و بازپیرایی است.


6)آب انبار میرزا مهدی ساری

آب انبار میرزا مهدی در خیابان 18 دی ساری واقع و بنای آن مربوط به دوره افشاریه یا زندیه است. این آب انبار
به وسیله پلکان هایی به پاشیر و انبار آب می رسد. پلان آب انبار مدور و دارای سقف گنبدی با دریچه هایی جهت تأمین روشنایی و تهویه هوا است.

این آب انبار علاوه بر در ورودی اصلی، در دیگری نیز در سمت شمالی انبار دارد که در مواقع ضروری یا برای لایروبی داخل انبار، مورد استفاده قرار می گرفت.


7) حمام وزیری

حمام وزیری ساری واقع در محله انبار نو، از جمله بناهای متعلق به اواخر دورۀ قاجاریه است. با توجه به زیربنای
محدود آن، تقریباً 200 مترمربع، دارای بیشترین عناصر موجود در یک حمام سنتی مانند سربینه، دهلیز، ورودی گرم خانه، خزینۀ آب گرم و سرد، سروی سهای مربوطه و سایر فضاهای لازم است.

مصالح به کار رفته در این حمام عموماً آجرهای مربع شکل و ملات ساروج و شفته آهک است. پوشش سقف گنبدی و چرخش هوا توسط روزنه هایی که روی این بناها تعبیه شده، صورت می گرفت. نور مورد نیاز داخل حمام نیز از طریق همین نورگیرها تأمین م یشد. سر بنیه حمام به صورت هشتی است با حوض در میان آن که آب مورد نیاز را با استفاده از تنبوشه های سفالی به آن انتقال م یدادند. هم اکنون میراث فرهنگی مازندران در حال مرمت و بازپیرایی این حمام است.


8) حمام میرزا یوسف بابل

این حمام در محله سرحمام بار فروش بابل واقع و دارای سربینه و رخت کن بزرگی است. پلان سربینه هشت
ضلعی است و چهار صفه در چهار ضلع بزرگ و چهار صفه در اضلاع کوچک تر تعبیه شده است. دهانه صف هها به عرض 3 متر است که در سه طرف آنها سکویی به عرض یک متر وجود دارد. روشنایی مورد نیاز فضای داخلی حمام از طریق نورگیرهایی است که در قسمت فوقانی گنبد سربینه تعریف شده، تامین می شد. در پهلوی دو سردر قدیمی حمام دو کتیبه سنگی وجود داشته است که طبق مفاد ماده تاریخ یکی از کتیب هها این حمام در سال 1216 ه . ق در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.

صورت سه اشکوبه با سردابه ای در قسمت زیرین آن است. هر طبقه دارای یک شاه نشین (سه دری) و اتاقی در جهت شرقی آن است. نمای بنا آجری و بندکشی شده، درها و کتیب ههای بالای آن در قا بهای هلالی و مستطیل شکل و مزین به طرح های اسلیمی، شمس های و ستاره ای با شیشه های رنگی است. پلکان ورودی بنا در غرب ساختمان قرار دارد. دیوار حیاط در فواصل مختلف با طا قنماهایی به طرح ها گلدانی و ستارۀ هشت پر تزیین شده است. بام بنا سفال پوش و مصالح عمده آن سفال، چوب، آجر و گچ است.

در بدنه شرقی بنای قاجاری الحاقاتی از دوره پهلوی به چشم م یخورد که متشکل از حیاطی چهارگوش و مجموعه بناهایی در طرفین حیاط است. در وسط حیاط حوچی چند ضلعی قرار دارد، دیوار دور حیاط در فواصل مختلف دارای طاق نماهای آجری است و در فاصله هر دو طاق نما نیم ستو نهای آجری تزیینی که از دیوار بیرون زده، کار شده است.

در قسمت فوقانی طا قنماها یک باند تزیینی از ستونچ ههای چوبی خراطی شده، مشاهده م یگردد.

عمارت دوره پهلوی که در جهت شرقی و غربی بنا شده، دو طبقه است و دسترسی به بنا از طریق دو رشته پلکان که در دو طرف ایوان شا هنشین قرار دارد، میسر می شود.


9) دریاچه ها

دریاچه ولشت

این دریاچه در جنوب غربی شهرستان چالوس و شمال شرقی منطقه کلاردشت، در میان در های قرار دارد. راه دسترسی به آن از طریق مرز نآباد و جاده چالوس و توسط دو جاده خاکی امکان پذیر است.

وسعت دریاچه 15 هکتار با عمق متوسط 20 متر و دارای آب شیرین است. نیزارهای اطراف دریاچه جلوۀ زیبایی به آن بخشیده است. این دریاچه علاوه بر استعداد فراوان گردشگری مأمن پرندگان مهاجر و آب زیان است.

دریاچه خضر نبی

این دریاچه در منطقه جنگلی واقع در شمال شهرستان نوشهر و در منطقه حفاظت شده البرز مرکزی قرار دارد و در باور بومیان دارای تقدس ویژه ای است. وسعت دریاچه کم تر از نیم هکتار و عمق متوسط آن حدود 5 متر، دارای آب شیرین است. دریاچه و اطراف آن مأمنی برای پرندگان و حیات وحش است. این منطقه درای چش ماندازهای زیبای طبیعی است.

دریاچه شورمست

به فاصله پنج کیلومتر از جاده فیروزکوه و در ارتفاعات بیش های دامنه های « پل سفید » در جنوب غربی « شورمست » دریاچه البرز مرکزی قرار دارد. وسعت آن حدود یک هکتار و عمق آن 5 متر و دارای آب شیرین است. به علت مناظر زیبا و نزدیکی به محور اصلی ساری – تهران این دریاچه مورد توجه است

لینک فایل مطلب به همراه تصاویر مربوطه

شرکت آب منطقه ای مازندران


رسول اکرم (ص) فرموده اند : سه گروه در پیشگاه الهی شفاعت می کنند و مورد قبول واقع می شود، پیامبران ، پس از آن علما ، و سپس شهدا.

منبع : بحار 3، ص299